NGƯỜI TÂY VIẾT KHỔNG TỬ

Ông Wu lúng túng còn tôi thì chuẩn bị cho việc sẽ phải tiếp nhận một tràng tuyên truyền. Nhưng rồi ông trả lời rằng: “Nó quá buồn. Nó làm mọi người quá buồn. Tôi nghĩ tốt hơn cả là không để nó trong sách. Nhưng nó là thực tế, là lịch sử. Nhưng đó không phải là lỗi của ngôi miếu. Nó bởi vì thời cuộc. Nó không thuộc về câu chuyện của ngôi miếu!”

Tôi hiểu ý ông nhưng tôi cảm thấy lời giải thích của ông không đủ. Lão Xá bị tra tấn tại ngôi miếu vì nó là địa điểm của học tập, tư tưởng và lịch sử. Rất giống cuộc cách mạng văn hóa, việc cho phép tấn công một trong những nhà văn nổi tiếng nhất Trung Quốc là cho phép tấn công những cái gì được coi là thuộc về Trung Hoa. Trong nhiều thập kỷ sau đó, lãnh đạo và dân chúng TQ chưa bao giờ thừa nhận những gì mình đã đánh mất từ những khoảnh khắc đó. Thậm chí kể cả khi có người muốn ghi dấu cái địa danh mà nhà chép sử Bắc Kinh lớn nhất chấm dứt cuộc đời mình thì việc này vẫn là khó khăn. Để phục vụ cho việc mở rộng hệ thống tàu điện ngầm, hồ Thái Bình đã bị lấp từ mấy thập kỷ trước. Tôi thường rất ngạc nhiên làm sao mà người Trung Quốc lại có thể để mọi thứ lại phía sau như các cuộc cách mạng, chiến tranh, nghèo khó và những biến đổi lớn của thời hiện tại? Hàng xóm của tôi là cô Huang – người sống cùng với mẹ nay đã 88 tuổi. Một lần, khi tôi hỏi cô rằng cô có ảnh gia đình không thì được trả lời rằng: “Chúng bị đốt trong cuộc cách mạng văn hóa,” rồi cười. Nụ cười trống rỗng mà người Trung Quốc thường dành cho những điều khổ tâm.

Cuộc cách mạng văn hóa đã dỡ bỏ các kết cấu đức tin cổ xưa Trung Quốc mà cuộc cách mạng kinh tế sau đó đã không thể giúp tái dựng lại. Thịnh vượng vẫn chưa thể giúp xác định mục tiêu cuối cùng của quốc gia và quốc dân. Trong cuộc đời của người Trung Quốc, có một lỗ trống gọi là khoảng trống tinh thần (jingshen kongxu).

Đều đặn mỗi ngày, tôi thấy hàng đoàn công chức từ các khu nội địa Trung Quốc và sinh viên từ các trường trong thành phố đến thăm ngôi miếu. Một hướng dẫn viên trẻ tuổi với mái tóc đuôi ngựa giơ tay về phía trước rồi nói với đoàn phụ nữ trung niên rằng: “Động tác này biểu hiện tôn kính Khổng Tử.” Đoàn du khách cố gắng làm sao bắt chước cô giống nhất. Tôi nhận thấy rằng, với nhiều người Trung Quốc, các khoảng trống lịch sử đã khiến Khổng Tử trở thành một người xa lạ. Họ không biết nơi nào là nơi ông qua đời hay nơi mà thần thoại hay chính trị [về ông] bắt đầu. Sử gia Annping Chin viết rằng: “Chúng tôi gán cho ông mọi điều đúng hay sai xảy ra tại Trung Quốc vì chúng tôi thực sự không hiểu ông!”

Trong khoảng trống đó, một số người rất thích sử dụng nhà triết học cho các mục tiêu chính trị có lợi cho mình. Tháng 10 năm 2010, nhà văn phản kháng Lưu Hiểu Ba, người đang thụ án 11 năm tù vì tội lật đổ chính quyền đã được trao giải Nobel hòa bình. Chuyện này làm chính quyền TQ nổi giận. Để đáp lại, một nhóm những người theo chủ nghĩa quốc gia lập nên “Giải hòa bình Khổng Tử.” Năm tiếp theo, giải được trao cho ông Putin vì đã mang lại “an ninh và ổn định cho nước Nga.” Có nhiều lần, việc suy tôn Khổng Tử trở nên quá khích. Tháng 12 năm 2010, nhóm 10 học giả cổ thư nổi tiếng phản đối kế hoạch xây một nhà thờ công giáo lớn ở Khúc Phụ, quê hương của ông. Họ viết rằng: “Chúng tôi xin các bạn hãy tôn trọng miền đất thiêng văn hóa Trung Quốc và đình chỉ việc xây dựng nhà thờ ngay lập tức!” Chính quyền cố giải thích rằng thực ra đã có tiền lệ là một nhà thờ khác ở thành phố. Nhưng rồi việc phản đối dành được sự ủng hộ của các hội Khổng Tử địa phương và các trang web về Khổng Tử để cuối cùng việc xây dựng bị đình lại.

Với một số người, việc suy tôn Khổng Tử của quan chức là ở mức nghẹt thở. Một mặt nhà kiểm duyệt xóa đi những chỉ trích tại phần bình luận ở các trang web Trung Quốc dưới danh nghĩa là bảo vệ ổn định chính trị còn những người bình luận hiểu biết thì nói rằng câu từ của mình đã bị “hài hòa hóa.” Cách hiểu của lãnh đạo TQ về sự hài hòa của Khổng Tử không dành nhiều chỗ cho việc thảo luận chính trị hay cho sự cọ sát trung thực của tư tưởng. Sau trường hợp gây xôn xao của học giả đại chúng Vu Đan, giáo sư ĐHTH Bắc Kinh là ông Li Ling xuất bản cuốn sách “Stray Dog: My Reading of the Analects” (Con Chó Lạc: Lý Giải Của Tôi Về Luận Ngữ) trong đó ông chỉ trích hiện tượng “xào nấu Khổng Tử.” Ông viết rằng: “Khổng Tử đích thực không phải là nhà hiền triết hay là một vị vua… Ông không có quyền lực hay địa vị mà chỉ là người hiểu biết và có luân lý, dám chỉ trích những kẻ quyền thế ở thời mình. Ông đi lại đó đây, cố thuyết phục người ta sử dụng các quy tắc của mình, nặn óc ra để giúp những kẻ cai trị thời mình giải quyết những vấn đề của họ, luôn cố mà thuyết phục họ từ bỏ những điều xấu xa để trở thành bậc chính nhân quân tử. Ông bị dằn vặt, ám ảnh, buộc phải lang thang, nài xin áp dụng tư tưởng của mình. Vì vậy, ông giống một con chó lạc hơn là một nhà hiền triết!”

Khi cuốn sách của GS Li được xuất bản vào tháng 5 năm 2007, ông bị các học giả khác như Jiang Qing, một nhà nghiên cứu chính trị Khổng giáo nổi tiếng lên án. Ông Qing gọi ông Li là “nhà tiên tri ngày tận thế khuyển nho, không đáng nhắc tới!” Một trong những người bảo vệ GS Li là ông Lưu Hiểu Ba. Trước khi bị bắt, ông Lưu đã cảnh báo một tình trạng mà ở đó “Khổng giáo thì được sùng kính còn các trường phái khác bị cấm kị.” Ông còn viết rằng thay vì kê cứu Khổng Tử, các nhà tri thức cần đề cao “sự độc lập của tư tưởng và tính tự chủ của mỗi người!”

Càng sống lâu cạnh ngôi miếu tôi càng cảm nhận khoảng trống giữa điều mà mọi người đòi hỏi nó với cái mà nó có thể gửi đến cho họ. Người ta đến ngôi miếu, thánh địa quốc học, để tìm kiếm một sự kế tục về luân lý. Nhưng [tiếc là] nó hầu như nó không giúp họ được gì nhiều. Để duy trì việc nắm quyền của mình trong lịch sử, lãnh đạo TQ đã tạo ra Khổng Tử dưới nét biếm họa. Nhiều thế hệ người Trung Quốc đã lớn lên cùng với việc lên án đạo đức và triết học truyền thống nay bổng nhiên lại thấy lãnh đạo phục sinh lại những giá trị này. Mặt khác lại không cho họ thảo luận về chủ đề chuyện gì đã xảy ra ở khoảng giữa đó! Một biên tập viên cấp tiến miêu tả rằng đã có một “cơn hôn mê tập thể” xoay quanh cuộc cách mạng văn hóa. Cô ấy viết: “Hồ sơ về giai đoạn lịch sử đó của chúng tôi vẫn là ‘bí mật’. Các thế hệ trước đây không dám giở lại trong khi đó thế hệ trẻ hơn chúng tôi thậm chí còn không có mối liên hệ dù xa xôi nhất về cuộc cách mạng đó!”

[Tuy nhiên] có những chỉ dấu cho thấy rằng không chỉ những học giả có tư tưởng tự do đã mất kiên nhẫn với cách diễn giải chính thống về Khổng Tử. Vào tháng 11 năm 2012, tại ĐHTH Bắc Kinh và sau màn kinh kịch, khi cô Vu Đan xuất hiện trước cử tọa thì bị đám sinh viên la ó. Họ la lên rằng cô không đủ tư cách đứng trên sân khấu cùng các học giả nghiêm túc. Ai đó hét lên: “Cút ra khỏi đây!” và rồi cô Vu vội vã rời đi. Mùa đông năm ngoái, bên quảng trường Thiên An Môn người ta đặt một bức tượng Khổng Tử lớn. Đây là biểu tượng đầu tiên được đặt tại nơi nhạy cảm này kể từ thời điểm xây lăng ông Mao cách đó cả thế hệ. Các triết gia và khoa học chính trị băn khoăn liệu đây có phải là tín hiệu về một sự thay đổi chính thống về đường lối của ĐCS. Nhưng rồi 4 tháng sau khi ở đó, bức tượng bỗng dưng biến mất. Nó được dời đi trong đêm và đặt tại một địa danh ít nổi tiếng hơn là tại khu vườn của một bảo tảng. Lý do di dời bức tượng vẫn là một điều bí ẩn vì Ban tuyên huấn TW cấm báo chí viết về chuyện này. Dân chúng rốt cục cũng chỉ biết đùa với nhau rằng Khổng Tử, vốn là một thầy giáo tự do đến từ tỉnh Sơn Đông, đã bị bắt vì sinh sống tại Bắc Kinh mà không có giấy tờ hợp lệ.